Tanım
Özellikleri
BAĞLAÇ
ÇEŞİTLERİ
a. Sıralama Bağlaçları
b. Eşdeğerlik Bağlaçları
c. Karşılaştırma Bağlaçları
d. Karşıtlık Bağlaçları
e. Gerekçe Bağlaçları
f. Özetleme Bağlaçları
g. Pekiştirme Bağlaçları
h. “de, ki, ise” bağlaçları
YAPI
BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR
1. Basit Bağlaçlar
2. Türemiş Bağlaçlar
3. Birleşik Bağlaçlar
4. Öbekleşmiş Bağlaçlar
BAĞLAÇLAR
Tanım
Tek başına anlamı
olmayan, anlamca birbiriyle ilgili cümleleri veya cümlede görevdeş sözcük ve
söz öbeklerini bağlamaya yarayan kelimelere bağlaç denir..
açıkçası
ama
ancak
bile
çünkü
dahi
dE
dE.....dE
demek ki
fakat
gene
gerek...gerek(se)
ha........ha
hâlbuki
hatta
hele
hem
hem de
hem.....hem (de)
ile
ise
ister.....ister(se)
kâh..........kâh
kısacası
ki
lâkin
madem(ki)
nasıl ki
ne var ki
ne yazık ki
ne......ne (de)
nitekim
oysa
oysaki
öyle ki
öyleyse
üstelik
ve
veya
veyahut
ya da
ya....ya (da)
yahut
yalnız
yeter ki
yine
yoksa
zira
Özellikleri
]Edatlardan farkı, zaten var olan anlam
ilgilerine dayanarak bağ kurmasıdır. Edatlar ise yeni anlam ilgileri kurarlar.
]Bağlaçların yerine noktalama
işaretleri kullanılabilir.
]Bağlaçlar cümleden çıkarılınca anlam
bozulmaz, ama daralabilir. Bağlaçlar (ile hariç) önceki ve sonraki kelimeden
ayrı yazılır. Bitişik yazılanlar bağlaç değil, ektir.
Eve
gittim, fakat onu bulamadım. (bağlaç)
Konuşmak
üzere ayağa kalktı. (edat)
Sözlüden
yine zayıf almış. (zarf)
Ben
de seninle geleceğim. (bağlaç)
Evde
rahat çalışamadı. (çekim eki)
Sözde
Ermeni soy kırımı (yapım
eki)
Sen
ki hep çalışmamı isterdin... (bağlaç)
Seninki
de lâf işte... (çekim
eki)
Evdeki
hesap (yapım eki)
BAĞLAÇ
ÇEŞİTLERİ
a. Sıralama Bağlaçları
“ve”
Cümleleri, anlam ve
görev bakımından benzer veya aynı olan kelimeleri, sözleri ve öğeleri birbirine
bağlar.
Duygu
ve düşünce bir olmalıdır. özneleri
Köyünü,
yaşlı dedesini ve ninesini özlemişti. nesneleri
Şiir
ve roman okuma alışkanlığı edinin. nesneleri
Bana
baktı ve güldü. cümleleri
Anlatılanları
dinliyor ve çocuğa hak veriyordu. cümleleri
Aylarca
ve yıllarca sustu. benzer
kelimeleri
Binlerce
yerli ve yabancı turist geldi. sıfatları
] “ve” bağlacı yerine virgül veya
“-İp”, “-ErEk” zarf-fiil ekleri de kullanılabilir:
Masaya
yaklaştı ve kitabı aldı.
Masaya
yaklaştı, kitabı aldı.
Masaya
yaklaşıp kitabı aldı.
Masaya
yaklaşarak kitabı aldı.
Not: “ve” bağlacından önce
noktalama işareti kullanılmaz, bu bağlaçla cümle başlamaz. Çağdaş şiirde söze
etki ve çekicilik katmak için kullanılmaktadır, ama doğru değildir.
“ve” bağlacı yerine
& işaretini kullanmak son derece yozlaştırıcıdır.
“ile, -lE”
“ve” ile görevleri
aynı olmasına rağmen her zaman birbirinin yerine kullanılamazlar. “ile”nin
kullanım alanı daha dardır.
“ile” cümleleri
birbirine bağlamaz; sadece aynı görevdeki kelimeleri bağlar.
Duygu
ile düşünce bir olmalıdır.
Yaşlı
dedesi ile ninesini özlemişti.
Edebiyatımızda
en çok eser verilen türler şiir ile romandır
Not: Edat olarak
kullanılan ve zarf yapan “ile”den farklıdır.
Mehmet
ile Ali sinemaya gittiler. (bağlaç)
Mehmet,
Ali’yle sinemaya gitti. (edat)
Mehmet
heyecanla yerinden kalktı. (edat)
b. Eşdeğerlik Bağlaçları
“ya da,
veya, yahut, veyahut”
Aynı değerde olup da
birinin tercih edilmesi gereken iki seçenek arasında kullanılırlar.
Biriniz
gideceksiniz: Sen ya da kardeşin.
Bisiklet
veya motosiklet alacağım.
Sen,
ben veya başkası...
Sen
olmasan yahut (veyahut) seni görmesem dayanamam.
c. Karşılaştırma Bağlaçları
“ya....ya”
İki seçenek
sunulduğunda kullanılır.
Bunlar birbirinin
zıttı olabilir
Biri yapılmadığında
diğerinin yapılması gerekebilir.
Ya beni de götür ya
sen de gitme.
Ya gel ya gelme.
Ya bu deveyi
güdeceksin, ya bu diyardan gideceksin[1][1]
“hem.....hem
(de)”
Her ikisi de geçerli
olan iki durumu anlatır. Bunlar zıt da olabilir, eşdeğer da.
Hem çalışmıyor hem
(de) yakınıyorsun.
Hem kitap okuyor hem
de müzik dinliyor. Aynı anda
“ne......ne
(de)”
]Aynı görevdeki kelimeleri, kelime
gruplarını ve öğeleri birbirine bağlar.
Ne
şiş yansın ne kebap. özneleri
Gönül
ne kahve ister ne kahvehane. nesneleri
Ne
İzmir’e gitmiş ve Bursa’ya. dolaylı
tümleçleri
]Cümleleri de birbirine bağlar:
Üç
yıldır ne bir telefon açtı, ne de bir mektup yazdı.
Onu
ne gördüm ne de tanıdım.
Ne
aradı ne (de) sordu.
Ne
kızı verir, ne de dünürü küstürür.
Ne
doğan güne hükmüm geçer,
Ne
halden anlayan bulunur.
]Cümleleri -yapı bakımından olumlu
oldukları hâlde- olumsuz yapar. Yüklem olumlu durumdadır.
Ne
kendi rahatsız oldu ne de halkı huzursuz etti. (kendisi rahatsız
olmadı, halkı da huzursuz etmedi)
Yüklem olumsuz
çekimlenirse anlatım bozukluğu meydana gelir.
Ne
çay ne kahve içmedi.→ “Ne çay içti ne kahve” olmalıydı.
] Zıt anlamlı iki sıfatla birlikte
kullanılarak onların arasında bir durum ifade eder.
Dışarıdaki
hava ne soğuk ne sıcak.
Yaptığı
işe ne kolay ne de zor denebilir.
Not: “Ne zor, ne acı
günler yaşadık” örneğinde
“ne zor” ve “ne acı” sözleri ayrı ayrı da (biri olmadan) kullanılabileceği için
buradaki “ne”ler bağlaç oluşturmaz.
“dE....dE,
gerek......gerek, olsun.....olsun, kâh......kâh, ha......ha”
Öğeleri ya da cümleleri
birbirine bağlarlar.
Öğretmeni
de arkadaşları da onu çok merak ettiler. özneleri bağlamış.
Annesini
de babasına da özlemişti. nesneleri
bağlamış.
Tatil
boyunca dinlenmiş de gezmiş de. yüklemleri
bağlamış.
İzmir’e
de Aydın’a da uğrayacağız. dolaylı
tümleçleri
Fizikten
de anlamam kimyadan da.
Gerek sen gerek(se)
o, güzel çalıştınız.
Gerek baba gerek
anne tarafından bir akrabalıkları yok.
Ali
olsun, Ahmet olsun, ikisi de çalışkan ve zekîdirler.
Kâh yıkılıyor, kâh
kalkıyor, ama yılmıyor.
Ha Ali ha Veli,
ne fark eder?
d. Karşıtlık Bağlaçları
“ama,
fakat, lâkin, yalnız, ancak, ne var ki, ne yazık ki”
“ama, fakat, lâkin”
aynı anlamlı bağlaçlardır. “yalnız, ancak, ne var ki, ne yazık ki” de bunlara
yakın bağlaçlardır.
]“ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak, ne
var ki, ne yazık ki” bağlaçları, aralarında zıtlık bulunan iki ayrı ifadeyi,
cümleyi birbirine bağlar.
Çok
tembeldi, ama başarılı oldu.
Yemek
az, ama doyurucu.
Yerinde
ve zamanında konuşmaya dikkat ediyorum, ama bazen yanlış anlaşılıyorum.
Hızlı
yürüdü, ancak yetişemedi.
Bu
işe başlıyorum, ancak bugün bitiremem.
Hava
nemliydi, fakat yağmur yağmıyordu.
Altmış
yaşında, kır saçlı; fakat dinç bir adam bağırdı.
Bunları
götür, yalnız diğerlerini getirmeyi unutma.
Not: Bir cümle bu
bağlaçlardan biriyle başlayabilir. Bu durumda bu bağlaçlar iki bağımsız cümleyi
birbirine bağlamış olur..
...
Ne var ki sanatçıyı bu yüzden eleştirmek doğru olmaz.
] “ne yazık ki” bağlacı çok kötü ve acı
sonları bildirir.
İnsanlara
hep vefa gösterdi; ne yazık ki kendisi onlardan vefa görmedi.
] “ne var ki” bağlacı çaresizlik ifade
eder.
En
yüce duyguların tohumları ekildi; ne var ki dünya, insanları kendisine
benzetmişti.
]“ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak”,
neden, şart, uyarma bildirir
Arkadaşının
kalbini kırdı, ama çok pişman oldu.
Bizimle
gelmene izin veririz, ama yolda fazla soru sormayacaksın.
] Sadece “ama” bağlacı pekiştirme
anlamı katar.
Güzel,
ama çok güzel eserler bırakmış atalarımız.
]Yine sadece “ama”, cümle sonunda,
dikkat çekmek için kullanılır.
Bak
kızarım ama!
Böyle
söylersen darılırım ama!
“hiç
olmazsa” ve “hiç değilse”
Çarşıdan
elimiz boş döndük. Hiç olmazsa iki kaset alsaydık.
“oysa,
oysaki, hâlbuki”
Aralarında zıtlık,
aykırılık bulunan iki cümleyi “tersine olarak, -dİğİ hâlde” anlamlarıyla
birbirine bağlar.
Onu
özledim, oysa gideli çok olmadı.
Gelemeyeceğini
söyledi, hâlbuki vakti vardı.
Not: Bu bağlaçlar anlam
bakımından zıt olmayan cümleler arasında kullanılırsa anlatım bozukluğuna yol
açar.
Her
zaman birinciydi, oysa çok çalışırdı. (anlatım bozuk)
e. Gerekçe Bağlaçları
“çünkü”
“Şundan dolayı, şu
sebeple” anlamlarına gelir.
Neden bildirir.
Eve
gittim, çünkü babam çağırmıştı.
Otobüse
yetişemedik; çünkü evden geç çıkmıştık.
“madem(ki)”
Madem gelecektin, haber
verseydin.
“zira”
“çünkü” anlamında
kullanılır.
Allah'a
sığın şahs-ı halîmin gazabından
Zira yumuşak huylu atın
çiftesi pektir
“yoksa”
Ver
diyorum, yoksa yersin dayağı.
“nasıl ki”
Acele
etmez, ağırdan alır; nasıl ki bu akşam ağırdan alıyor.
“değil mi
ki”
f. Özetleme Bağlaçları
“kısacası,
demek ki, açıkçası, öyleyse, yani, özetle, o hâlde, anlaşılıyor ki”
...
Kısacası kendimizi toparlamalıyız.
...
Demek ki ülkemiz bunlardan dolayı gelişmiyor.
...
Açıkçası bu işi istemiyorum.
...
Öyleyse gidelim arkadaşlar.
g. Pekiştirme Bağlaçları
“bile, dE,
hem de, dahi, üstelik, hatta, ayrıca, bundan başka”
Bu bağlaçlardan
bazıları bazı durumlarda birbirlerinin yerine kullanılabilirler.
]“bile” kullanılan bir cümle daha önce
kullanılmış bir cümlenin ya devamıdır ya da devamı gibi görünür.
Bunu
sen bile başarabilirsin.
Bağırsan
bile duymaz.
Tembel
adam, olur, demiş. Demiş ama yerinden bile kalkmamış.
Hatta
parasını bile ödemişti. / Hatta parasını ödemişti bile.
Çölde
suyun bir damlası bile değerlidir.
] “bile” yerine “de” veya “dahi” de
kullanılabilir.
Bunu
sen de başarabilirsin.
Bağırsan
da duymaz.
Tembel
adam, olur, demiş. Demiş ama yerinden dahi kalkmamış.
Hatta
parasını dahi ödemişti. / Hatta parasını ödemişti dahi.
Çölde
suyun bir damlası dahi değerlidir.
] “hatta, hem de, ayrıca, üstelik”
Belle,
kazmayla, hatta elleriyle kazıdılar.
Gördüm,
hatta konuştum da.
Konuşmuyor;
üstelik gülmüyor da.
Çalışıyor,
hem de sabahtan akşama kadar.
h. “de, ki, ise” bağlaçları
“dE”
] Her zaman kendinden önceki kelimeden
ayrı ve de, da şeklinde yazılır; bitiştirilmez, te, ta şeklinde yazılmaz. “ya” ile birlikte kullanıldığında da ayrı
yazılır: “ya da”
Kelimenin son
hecesine kalınlık-incelik bakımından uyar.
] Genellikle “dahi, bile, üstelik,
hatta” bağlaçlarıyla özdeştir.
Bu
soruyu Ali de bildi dahi,
bile
Artık
gönlümü alsa da önemi yok. dahi,
bile
] Cümleleri, aynı görevdeki kelimeleri
ve sözleri birbirine bağlar ve değişik anlamlar katar:
Sorsan
da söylemem asla
Erzakını
hazırla da pikniğe gidelim.
Cümleleri bağlamış, burada pikniğe gitmek için erzak
hazırlama şartı var.
Biraz
müsaade etsen de işime baksam rica,
istek, yalvarma
Büyüyecek
de bana bakacak. Küçümseme,
alay
Çalışıp
da kazanacaksın. şart
Dün
bizi bekletti de gelmedi. yakınma
Çalışayım
da gör neler yapacağımı. övünme
Düzenli
çalıştı da başarılı oldu. için,
neden-sonuç
Koşsan
da yetişemezsin. değişmezlik
Bütün
yıl okumamış da şimdi kitap kurdu oluverdi.
Zıt anlamlı cümleler arasına girmiş.
] Tekrarlanan kelimelerin arasına
girerek anlamı güçlendirir:
Ev
de ev olsa bari küçümseme
Çalış
da çalış... abartma
] “ama” bağlacının yerine
kullanılabilir; cümleleri ve öğeleri birbirine bağlayabilir:
Hızlı
hızlı koştu da yetişemedi. cümleleri
bağlamış
] Edattan ve zarftan sonra gelerek
anlamı pekiştirebilir:
O
kadar da soğuk değil.
Böyle
davranmanız hiç de iyi olmadı.
“ki”
Sadece “ki” biçimi
vardır.
Kendinden önceki ve
sonraki kelimelerden ayrı yazılır.
Türkçe değil, Farsça
bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır.
]Anlam bakımından birbiriyle ilgili
cümleleri birbirine bağlar.
Bir
şey biliyor ki konuşuyor. (sebep-sonuç)
Baktım
ki gitmiş. (şaşkınlık)
Ancak
ne yazık ki böyle olmadı.
]Birisinden alıntı yapılacağı zaman
kullanılır.
Atatürk
diyor ki: ... (açıklama)
]Özneyle veya tümleçlerle ilgili
açıklama yapılacağı zaman kullanılır. Bazen “ki” ile başlayan bu açıklama iki
kısa çizgi arasında verilir.
Ben
ki hep sizin için çalıştım. (pekiştirme)
Siz
ki beni tanırsınız, neden böyle düşünüyorsunuz?
O
yerden -ki herkes kaçar- sen de kaç.
]”ki” kullanılan bazı cümlelerin
“ki”den sonraki kısmı söylenmez.
Sınavı
kazanabilir miyim ki... (kuşku)
Bu
adama güvenilmez ki! (yakınma)
Acaba
çocuğa kızarlar mı ki? (endişe)
]Tekrar edilen kelimeler arasında
kullanılır.
Adam
belâ ki ne belâ...
]Abartma anlamı katar.
Bugün
öyle yorgunum ki...
]Bu bağlaç birkaç örnekte kalıplaşarak
bitişik yazılmaktadır.
Belki,
çünkü (burada ünlü uyumuna girmiş), hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki.
“ise”
Karşılaştırma ilgisi
kurar, karşıtlığı güçlendirir.
Yağmur
yağıyor, evim ise çok uzakta. (bağlaç)
Adam
konuşuyor, çocuksa hep susuyordu. (bağlaç)
Ek-fiilin şart
çekimiyle karıştırılabilir.
Çocuk
başarılıysa sınıfını geçer. (ek-fiilin şartı)
YAPI
BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR
1. Basit Bağlaçlar
Ek almamış (kök
hâlindeki) zarflardır. ve, ile, de, fakat, eğer...
2. Türemiş Bağlaçlar
Yapım eki almış
zarflardır. kısaca, yalnız, üstelik...
3. Birleşik Bağlaçlar
Birden fazla
kelimeden oluşurlar ve bitişik yazılırlar. yoksa, hâlbuki...
4. Öbekleşmiş Bağlaçlar
Birden fazla
kelimeden oluşur ve ayrı yazılırlar. ya da, ne var ki, hem de...
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder